Hoog sensitiviteit is geen stoornis. Dat wil niet zeggen dat er naast je gevoeligheid nog andere dingen meespelen. Bijvoorbeeld psychische klachten zoals, een depressie of angststoornis, door chronische overprikkeling. Ook is het mogelijk dat je je een onhandige coping hebt aangeleerd waardoor je meer ‘last’ hebt van je gevoeligheid dan nodig. En tot slot is ‘gevoelig voor prikkels’ ook een symptoom van bv adhd.
Heb je veel zoveel last van je gevoeligheid dat je dagelijkse leven er aanzienlijk door wordt beperkt? Lijk je de laatste tijd zelfs gevoeliger dan vroeger? Heb je het gevoel dat je vastloopt in werk en leven? Heb je last van erge angst of gevoelens van somberheid? Dan is het mogelijk dat je last hebt van meer dan alleen maar gevoelig zijn. Bijvoorbeeld overspannenheid, burn-out, een depressie of angststoornis. Gaat het om patronen die je al vanuit je jeugd kent, en gaat het om ernstige problemen, dan is er misschien sprake van een onderliggende stoornis. Prikkelgevoeligheid komt nl. bij die stoornissen ook veel voor.
Op deze pagina vind je een overzicht van wat er met je aan de hand zou kunnen zijn als er sprake is van meer dan alleen maar gevoeligheid. Je zult zien dat sommige symptomen overeenkomen met kenmerken van sensitiviteit. Er is natuurlijk ook een grijs gebied tussen wat normaal is en wat ‘ziek’. Het maakt ook nog uit in hoeverre iemand een klacht als beperking ervaart. Ruwweg kun je zeggen dat het niet meer gezond is als je leven op dagelijks niveau beperkt wordt door klachten. Het is dan zinvol te kijken wat er aan de hand is.
Chronische overbelasting
In een periode van chronische stress, van veelvuldige en langdurige overprikkeling, raakt je systeem overbelast. Een teveel aan stresshormonen in je bloed beïnvloedt je hersenen. Je wordt nog gevoeliger voor stress en voor je het weet wordt het een vicieuze cirkel. Het lukt je niet meer voldoende bij te tanken in weekenden en vervolgens ook niet meer in vakanties. Lichamelijke en geestelijke tekenen van stress dienen zich aan, zoals pijn in spieren en gewrichten of hoofdpijn, slecht slapen, onrust en gedachten van wanhoop. Je hebt het te druk gehad, er ligt/lag teveel op je bord. Ook kan het zijn dat je al lang geleden manieren hebt ontwikkeld om om te gaan met je gevoeligheid, waar je meer last dan voordeel van hebt. Bijvoorbeeld als je je teveel op de mening van anderen richt, perfectionistisch bent of doet alsof je helemaal niet zo gevoelig bent. In je jeugd waren die misschien nodig om je staande te houden in het gezien of op school, nu belemmeren ze je te zijn wie je bent. Dit geeft veel interne spanning en dat kost je heel veel energie. Het is een constante bron van heftige interne prikkels en hierdoor raak je ook chronisch overprikkeld. Klik hier voor meer informatie over omgaan met prikkels.
Bij chronische overprikkeling komen meestal een of meerder van onderstaande ziektebeelden naar boven.
Depressief?
Beantwoord de vragen over de periode van de afgelopen 2 weken:
- Voel je je meer dan de helft van de dagen down, somber of leeg?
- Duren die buien vervolgens langer dan een halve dag?
- Voel je je moe en lusteloos voor meer dan de helft van de dag?
- Is je gewicht de laatste weken onbedoeld duidelijk toe of afgenomen?
- Heb je bijna dagelijks problemen met in slaap vallen of doorslapen?
- Of slaap je juist veel meer dan normaal en ook overdag?
- Heb je bijna dagelijks het gevoel dat je waardeloos, slecht, zondig bent en/of voel je je schuldig?
- Heb je, meer dan vroeger, gedachten over de dood van jezelf of van anderen?
- Heb je het gevoel dat je trager of juist rustelozer bent dan normaal?
- Heb je weinig zin om dingen te ondernemen die je leuk vindt?
- Ben je de belangstelling kwijt voor dingen die je normaal interesseren?
- Heb je het gevoel alsof er een sluier tussen jou en de wereld hangt?
Heb je redelijk tot veel vragen met ‘ja’ beantwoord, dan is het goed mogelijk dat je depressieve klachten hebt, neem contact op met je huisarts. Heb je maar enkele vragen met ‘ja’ beantwoord, dan heb je waarschijnlijk alleen maar last van een dipje. Hou het in de gaten, zodat je niet afglijdt in een depressie. Heb je bij veel vragen het gevoel dat het wel voor jou geldt maar niet erg of vaak genoeg om ‘ja’ te antwoorden, dan heb je mogelijk wel last van een milde depressie. Die gaan meestal na een paar maanden vanzelf wel over. Erover praten helpt.
Overspannen?
Stress die langdurig aanhoudt, leidt tot klachten. Fysieke spanningsklachten als hoofdpijn, rsi of buikpijn. Maar meestal gaat het ook om psychische klachten. Het leven groeit je boven het hoofd, je bent steeds moe, het gewone functioneren begint moeizaam te worden, je kunt je slechter ontspannen. Je krijgt slaapproblemen (teveel of te weinig slapen), concentratieproblemen, huilbuien, etc. Iedereen heeft perioden in zijn/haar leven waarin de stress tijdelijk te hoog is. Bijvoorbeeld door ontslag of reorganisatie, een scheiding, een verhuizing, of ziekte en sterfgevallen. Grote veranderingen in je leven gaan gepaard met stress. Als de oorzaak, die meestal tijdelijk is, voorbij is, trekken de klachten weer weg. Soms lukt dat echter niet en is er sprake van overspannenheid. Overspannenheid gaat over het algemeen na enkele maanden vanzelf voorbij als je jezelf voldoende toestaat tot rust te komen. Je herstelt van de tijdelijke overbelasting en je wordt weer jezelf. Meestal als het gebeurde enigszins is verwerkt en je gewend bent aan de nieuwe situatie. Is er echter sprake van jarenlange overbelasting, dan gaan de klachten niet zo snel weg en is er sprake van burn-out. Je systeem is dan uitgeput.
Burn-out?
Ben je overbelast geweest gedurende een periode van jaren? Zowel werk als privé? Dit heeft tot uitputting van je systeem geleid, er zijn dingen veranderd in je hersens. Je bent er psychisch ziek van geworden. Waarschijnlijk herken je dan minimaal enkele van de volgende dingen:
- Heb je recentelijk de neiging gekregen mensen of situaties te vermijden?
- Ben je de laatste tijd vaak te moe om sociale contacten te onderhouden?
- Lukt het je steeds slechter om je te concentreren?
- Voel je je al moe als je opstaat?
- Lig je ’s avonds in bed te piekeren i.p.v. lekker te slapen?
- Ben je de laatste tijd sneller ziek?
- Ontbreekt het je aan energie om na je werk nog iets te doen, zelfs thuis?
- Zie je erg op tegen normale dingen (bijv. een werkdag)?
- Ben je sneller prikkelbaar?
- en uit zich dat in woede-aanvallen of huilbuien?
- Heb je last gekregen van plotselinge angst of paniek?
- Lukt het je slechter om je werk goed en op tijd te doen?
- Ben je vaker ontevreden over wat je doet of hebt gedaan?
- Heb je last van sombere gevoelens?
Heb je een redelijk aantal van bovenstaande vragen met ‘ja’ beantwoord, dan heb je in elk geval een probleem met stress. Heb je veel ‘ja’, dan is er wellicht zelfs sprake van een burn-out. Doe tests op internet of raadpleeg je huisarts. Heb je enkele vragen met ‘ja’ beantwoord of heb je vaak de neiging om ‘een beetje wel’ te antwoorden, dan zit je in de gevarenzone. Het kan een tijdelijke stresspiek zijn, maar ook het begin van erger. Blijf alert en neem voldoende rust. Ga dingen doen die je goed doen voelen en neem even geen extra hooi op je vork.
Kijk voor meer informatie op de lekker in je vel of energie pagina’s
Angststoornis?
Angst is een functionele emotie. Het waarschuwt voor onheil. Dus tot op zekere hoogte is angst een deel van het leven. Hsp’s* hebben van nature wat meer angsten doordat zij sneller schrikken en risico’s zien. Het wordt een probleem als angst je leven gaat beheersen, als het je vaak en heel heftig overvalt, of als het doorslaat in paniek.
Angst die overslaat in paniek, is over het algemeen niet normaal. De mate van angst die je voelt staat totaal niet meer in verhouding tot het werkelijke gevaar. In paniek ben je zo bang dat het je als het ware overneemt. Je raakt de controle over jezelf kwijt, iets wat op zich al beangstigend is. Je kan niet meer helder denken en je verstart of vlucht letterlijk weg. Soms ga je hyperventileren of krijg je hartkloppingen waarbij je denkt dat je dood gaat. Tijdens een paniekaanval voel je je extreem bang. Dat kan soms uren aanhouden. Naderhand heb je echt het gevoel dat je ergens uit komt. Je hersens beginnen weer normaal te werken.
In situaties die niet (levens)bedreigend zijn, en dat is meestal het geval, is het in paniek slaan een te grote reactie op een onschuldige prikkel. Het is echter wel zodanig heftig dat je bang kunt worden voor de angst en paniek zelf. Je gaat steeds meer tegen dingen opzien die misschien wel tot een paniekaanval zouden kunnen leiden, en je gaat steeds meer denken over paniek en angst. Want overvallen worden door angst is een heel vervelende ervaring, die je wil proberen te voorkomen. Meestal ga je dingen die je eng vindt steeds meer vermijden. Of je ontwikkelt (dwangmatige) rituelen om de angst te beteugelen. Je komt terecht in een vicieuze cirkel. Hoe meer je de dingen ontloopt, hoe banger je wordt. Het wordt een stoornis als ze je leven zodanig beheersen dat het je dagelijkse functioneren in de weg staat. In het extreme geval, durf je bijvoorbeeld nog nauwelijks de deur uit. Heb jij ook regelmatig last van dergelijke aanvallen, blijf dan niet in je eentje doormodderen. Wacht niet tot je ook nog depressief wordt. Angststoornissen zijn goed te behandelen, met therapie en/of medicatie. Ga naar je huisarts.
Klik hier voor meer informatie over angst en het omgaan met angsten.
Onhandige coping?
Het kan zijn dat je gedurende je leven manieren hebt ontwikkeld om met je gevoeligheid om te gaan, die eigenlijk niet zo handig zijn. Je hebt je bijv. extreem aangepast, jezelf opgejaagd tot een leeftempo dat eigenlijk te hoog voor je is, of je bent onnodig streng voor jezelf. Je voelt je minderwaardig omdat je zo gevoelig bent of je vindt dat anderen minderwaardig zijn omdat ze het niet zijn. Het kan ook zijn dat je je nooit gewaardeerd hebt gevoeld voor wie je bent en je daardoor ook nu nog constant tekort gedaan voelt. Meestal spelen dit soort patronen al sinds je jeugd, je was immers toen al een gevoelig kind. Toen waren ze zinvol om je in je gezinssituatie te kunnen redden, maar nu werken ze juist tegen je. Je leeft eigenlijk niet je eigen leven en dat kost veel energie. Je zit er niet lekker door in je vel. Veel van die patronen hebben bepaalde (meestal irreële) gedachten en angsten die eronder liggen. Kijk eens naar onderstaande stellingen. Hoe waar zijn ze voor jou, hoe vaak gebeurt dit en hoe heftig is jouw emotionele reactie?
- Ik moet niet teveel laten blijken hoe gevoelig ik ben, anders zullen mensen me laten vallen.
- Mensen die normaal zijn, dus niet zo snel bang of moe als ik, zijn volwaardiger mensen.
- Ik voel dat mensen meestal negatieve motieven hebben. Daardoor ben ik altijd op mijn hoede.
- Ik heb de neiging mezelf weg te cijferen.
- Ik kan het best alles alleen oplossen/verwerken, anderen begrijpen mij toch niet.
- Ik schaam me voor mijn gevoeligheid en verstop het zo veel mogelijk.
- Ik heb behoefte aan meer echte aandacht maar verwacht dat eigenlijk niet (meer) te krijgen.
- Weinig mensen kennen me echt.
- Ik voel me rot omdat andere mensen te weinig rekening met mij houden.
- Mensen zitten niet te wachten op mij en mijn mening.
- Ik schiet vaak tekort.
- Ik ben zwak omdat ik zo snel moe ben en gevoelig reageer.
- Ik moet harder werken om te compenseren voor het feit dat ik zo lastig ben.
Zijn er een aantal stellingen voor jou van toepassing of zijn er enkele stellingen die jou perfect beschrijven, dan heb je waarschijnlijk een niet zo’n handige manier ontwikkeld om met jezelf of situaties om te gaan. Je reageert en denkt nog voor een deel op de manier van toen je nog kind was. Waarschijnlijk zijn je gedachten inmiddels niet meer reëel en onnodig negatief. Daarnaast heb je waarschijnlijk niet zo’n positief beeld van jezelf. Het is misschien zinvol om er eens aan te gaan werken. Bestaande (negatieve) denkpatronen zijn te veranderen. Waarom ben je bijvoorbeeld minder waard als je gevoelig bent? Waarom zou jij niet jezelf mogen zijn? Dat kan bijvoorbeeld met een coach of psycholoog of met behulp van een zelfhulpboek. Je kunt ook kijken op de lekker in je vel pagina’s op deze website.
Persoonlijkheidsproblematiek?
Gevoeligheid is een deel van je temperament. Het is ingebouwd in je systeem en maakt deel uit van je persoonlijkheid. Een gevoelig persoon is over de hele linie gevoeliger en wat sneller angstig. Het kan echter ook zo zijn dat je alleen in bepaalde situaties overgevoelig bent. Het gaat dan mn. om sociale situaties. Dan kan het zijn dat er sprake is van een persoonlijkheidsstoornis. Dat betekent dat je in de loop van je leven door dingen die je hebt meegemaakt, gevoelig bent geworden voor bepaalde specifieke dingen. Bijvoorbeeld dat je afgewezen of verlaten wordt, dat je niet deugt, nergens bij kan horen, etc. Zodra je op zo’n gebied geraakt wordt door iets dat symbool staat voor heftige ervaringen uit het verleden, word je gelijk heel diep geraakt. Je reageert buiten proportie emotioneel, impulsief of agressief. Je hebt dan vaak ook veel angsten of vermijdingsgedrag rond die thema’s waar je in gedachten veel mee bezig bent of die je juist uit alle macht onderdrukt. Je stemming kan snel wisselen, meestal in extremen. Mensen met persoonlijkheids-problematiek, worstelen meestal al lange tijd met steeds terugkerende problemen. Bijvoorbeeld in relaties, werk of sociale contacten. Het komt vaak voor dat de patronen pas onderkend worden als iemand bijvoorbeeld vast loopt door een depressie, een burn-out of in behandeling komt voor een angststoornis. Als je het gevoel hebt dat dit bij jou ook meespeelt, overleg dit met je psycholoog of huisarts. Hiervoor kun je met psychotherapie behandeld worden.
Een vrij ernstige en bekende persoonlijkheidsstoornis is borderline. Mensen met borderline hebben ahw een instabiele persoonlijkheid en zijn daardoor extreem gevoelig voor prikkels. Ze hebben een grote neiging in extremen te vervallen, een neiging die hsp’s juist niet hebben. Extreme stemmingswisselingen horen bij borderline, maar ook impulsief gedrag, moeite met sociale contacten en slecht alleen kunnen zijn. Daarbij hebben ze moeite om reëel te blijven denken: Alles is alleen maar zwart of wit. Meestal spelen er ook ander ernstige problemen zoals eetstoornissen, destructief gedrag en verslaving. Soms met psychotisch gedrag. Als je borderline hebt, dan weet je dat waarschijnlijk al. Borderline wordt niet zo snel verward met hsp, omdat het bij borderline juist gaat om de extremen, iets wat hsp’s juist vermijden.
Autisme
Hsp’s die last hebben van extreme sociale problemen, sterk introvert en verlegen zijn, krijgen niet zelden het etiket opgeplakt dat ze een vorm van autisme hebben. Meestal gaat het om Asperger. De kenmerken die te maken hebben met prikkelgevoeligheid hebben een grote overlap met hsp. Het grote verschil zit hem echter in de sociale interactie, mn. de behoefte of interesse in contact met anderen.
Waar hsp’s een sterke innerlijke belevingswereld hebben en goed over hun gevoelens kunnen praten en tot zelfreflectie in staat zijn, zijn mensen met autisme hier heel slecht in. Hsp’s halen veel uit de non-verbale communicatie terwijl dat voor mensen met autisme juist totaal onbegrijpelijk is.
Bij beide komt vermijdingsgedrag voor maar bij mensen met een autistische stoornis komt dat uit onbegrip voor de ander terwijl het bij hsp’s komt door overprikkeling en nervositeit waardoor er even geen ruimte is voor de ander. Daarnaast vertonen hsp’s in een rustiger en veiliger omgeving juist heel sociaal gedrag. Hun vermijding is dus zeer afhankelijk van de context en dat is bij mensen met autisme niet het geval.
AD(H)D?
Veel hsp’s vragen zich af of ze wellicht ADHD hebben omdat ze zo prikkelgevoelig zijn. Soms wordt het door buitenstaanders gesuggereerd. Meestal is dat echter niet zo. Het grote verschil is dat bij AD(H)D het gedrag altijd aanwezig is terwijl hsp’s het gedrag alleen vertonen als zij overprikkeld zijn. Een goede indicatie is wat mensen over je zeggen die je van vroeger kennen: Hij/zij was altijd al druk, of hij/zij was altijd al gevoelig. Als je ADHD hebt, ben je daar waarschijnlijk al op andere manieren achter gekomen. Er zijn duidelijke verschillen. Onderstaand lijstje geeft de belangrijkste weer.
Bij ADHD vs hsp:
- ben je niet alleen onrustig, maar je zoekt ook onrust en spanning juist op.
- is het vaak een chaos in je hoofd, ook in prikkelarme situaties
- heb je last van heftige woede uitbarstingen, bijv als iets anders gaat dan je gewend bent. Hsp’s hebben niet zo snel woede-uitbarstingen.
- kun je moeilijk luisteren en ben je snel afgeleid, ook al bevind je je in een rustige omgeving.
- heb je elke dag stemmingswisselingen en niet alleen bij overprikkeling.
- heb je soms last van buien van ‘gevaarlijk gedrag’ (bijv. eten, gokken, alcohol, drugs, geld uitgeven aan onzinnige dingen), iets wat hsp’s juist vermijden.
- begin je vaak aan dingen zonder ze af te maken omdat je het zat wordt. Hsp’s hebben die neiging niet zo snel.
- verander je vaak van opleiding of baan.
Bij ADD is er ook sprake van chaos in het hoofd maar komt het niet tot uiting in druk gedrag. Ook kan de prikkelgevoeligheid wat minder duidelijk zijn. Het overheersende kenmerk is de moeite die de persoon heeft met concentratie, het stellen van prioriteiten en het nemen van beslissingen. Het verschil met hsp is vooral te zien in situaties waarin de persoon niet overprikkeld is. Een hsp is dan juist goed in staat prioriteiten te stellen en zich te concentreren. Bovendien zal een hsp in een prikkelrijke omgeving wel enige tijd, ten koste van veel moeite en energie, in staat zijn zich te focussen op een taak. En dat kunnen mensen met ADD nauwelijks.
*hsp: Hoog Sensitief Persoon